Metabolizm naszego organizmu jest złożonym procesem, który łączy działania anaboliczne – syntezę skomplikowanych związków chemicznych wymagającą dostarczenia energii, oraz kataboliczne – rozpad tych związków prowadzący do uwolnienia energii. To harmonijne połączenie obu procesów ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ciała. Różne aspekty zarówno związane z naszą biologią, jak i zewnętrznym środowiskiem mają wpływ na tempo tych przemian metabolicznych.
Głównym celem spożywania pokarmu jest dostarczenie nam energii niezbędnej do życia i wykonywania pracy. Przemiany metaboliczne nieprzerwanie zachodzą w komórkach i tkankach naszego ciała, generując potrzebę zaopatrzenia w energię. U zdrowych osób dorosłych, te procesy są zrównoważone zapewniając stabilny bilans energetyczny. W przypadku dzieci, młodzieży, kobiet w ciąży i karmiących oraz osób w podeszłym wieku, przeważają procesy anaboliczne.
Bilans energetyczny to równowaga między energią dostarczoną przez pożywienie a energią zużytą na różne działania, utrzymanie stałej temperatury ciała oraz energii wydalanej z moczem, potem, kałem i gazami jelitowymi. Podstawowa przemiana materii (PPM) to minimalne zapotrzebowanie energetyczne niezbędne do utrzymania podstawowych funkcji życiowych, takich jak krążenie krwi, oddychanie, tworzenie nowych tkanek, ruchy jelit itp.
W celu prawidłowego określenia PPM, osoba musi być na czczo, spoczywać emocjonalnie i fizycznie, leżeć i być w odpowiednich warunkach mikroklimatycznych. Intensywność PPM jest determinowana przez szereg czynników, takich jak: masa ciała, wzrost, wiek, płeć czy powierzchnia skóry. Na przykład wysoki dorosły mężczyzna ważący 90 kg będzie miał wyższą PPM niż niska kobieta o wadze 50 kg. Proces starzenia się również wpływa na obniżenie PPM, jednak tempo tego procesu zależy również od stanu zdrowia i kondycji fizycznej jednostki.
Zauważono, że co dziesięć lat życia dorosłego przemiana materii zwalnia o około 2%. Skład ciała i jego proporcje również mają istotny wpływ na PPM. U kobiet udział tkanki tłuszczowej wynosi od 23 do 27%, co skutkuje mniejszym zapotrzebowaniem na energię w porównaniu do mężczyzn, u których poziom tkanki tłuszczowej oscyluje w granicach 13-14%. Warto zauważyć, że PPM kobiet wzrasta podczas menstruacji, ciąży i karmienia piersią.
Przemiana materii jest również modulowana przez takie czynniki jak: pory roku, klimat, wysokość nad poziomem morza, genetyka oraz stan odżywienia jednostki. Przemiana materii jest obniżona u osób głodujących lub cierpiących na niedożywienie. Może natomiast wzrosnąć w stanie gorączkowym. Spowolnienie tempa przemian metabolicznych może być również spowodowane nieprawidłowo funkcjonującymi gruczołami dokrewnymi (tarczycą, nadnerczami, przysadką mózgową). Na przykład, niedoczynność tarczycy może spowolnić metabolizm nawet o 30-40%, podczas gdy nadczynność może go zwiększyć nawet o 80%. Tempo przemian metabolicznych zwiększa również poziom adrenaliny produkowanej przez nadnercza.